Serbia

Srbija je potpisnica instrumenata za zaštitu ljudskih prava, uključujući Konvencije iz 1954. i 1961. godine, iako nije pristupila dvema ključnim konvencijama Saveta Evrope. Podaci o apatridiji nisu sveobuhvatni u Srbiji i ne postoji poseban postupak za utvrđivanje statusa apatrida, iako postoje ad hoc postupci za prepoznavanje apatridije. Zakon o strancima predviđa definiciju lica bez državljanstva po nacionalnom pravu, ali je ista uža od definicije po Konvenciji iz 1954. godine. U Srbiji postoji i „status apatrida" koji omogućava pravo na rad, obrazovanje, socijalno osiguranje, pod određenim uslovima, zdravstvenu zaštitu i putnu ispravu, kao i zaštitu od diskriminacije, ali ne postoji jasna i dostupna procedura za sticanje ovog statusa. Postoje određene zaštitne mere od proizvoljnog zadržavanja lica bez državljanstva, uključujući zakonom ograničeno trajanje, postupak utvrđivanja državljanstva i ponovnog dokumentovanja tokom procesa udaljenja. Lica bez državljanstva za koja ne postoje razumni izgledi da budu udaljena trebalo bi da budu puštena iz pritvora, ali kako se predložena država udaljenja identifikuje tek nakon određivanja pritvora, apatridija se ne smatra izričito pravno relevantnom činjenicom u odlukama o zadržavanju i ne prepoznaje se kao uzrok ranjivosti.

Napore na sprečavanju i smanjenju apatridije u Srbiji otežavaju nedostaci u primeni zaštitnih mehanizama. Ne postoji pojednostavljen niti ubrzan postupak naturalizacije za lica bez državljanstva. Zakon sprečava nastanak apatridije za većinu dece rođene na teritoriji Srbije ili dece državljana Srbije rođene u inostranstvu, nahočadi i usvojene dece, propisujući pravo na sticanje srpskog državljanstva po automatizmu. Međutim, zaštitna mera za decu rođenu u Srbiji sprovodi se na način da se odnosi samo na maloletnike, a za donošenje odluke o sticanju državljanstva zahtev se mora podneti nadležnom organu. Podzakonskim aktima o prijavi rođenja deteta od roditelja se zahteva da na uvid stave izvode iz matične knjige rođenih i lične isprave, čime se povećava rizik od neprijavljivanja rođenja dece, koji nesrazmerno pogađa romsku zajednicu. Instrukcija doneta 2020. godine nalaže ustanovama zdravstvene zaštite da najbližoj policijskoj stanici prijave rođenje deteta čija majka ne poseduje isprave i postoji bojazan da bi ovi zahtevi za prijavljivanje mogli dovesti do pokretanja postupka deportacije majki koje ne poseduju isprave. Iako je deklarisani cilj Uputstva da se omogući prijava rođenja dece čiji roditelji nemaju isprave, ono se ne bavi pitanjem upisa rođenja deteta odmah po rođenju. Lišavanje državljanstva utvrđeno je zakonom i postoje zaštitne mere od apatridije, ali zabeleženi su slučajevi „kvazi-gubitka" državljanstva koji dovode do rizika od apatridije.

The original version of this country profile is the English version. In case of any discrepancies with the translated version, the English version should take primacy.

Poslednji put ažurirano: 
Jan 2024
Stručnjaci iz države: 

Milan Radojev, Praxis

Dodatni resursi

Ključ za procenu

++Pozitivno
+ Donekle pozitivno
+-Pozitivno i negativno
- Donekle negativno
--Negativno

Dodatne informacije

-Norme i dobre prakse

 

Međunarodni i regionalni instrumenti

Procenjuje se da li su države potpisnice relevantnih međunarodnih i regionalnih instrumenata, uključujući i to da li rezerve utiču na apatridiju, te da li su instrumenti ugrađeni u nacionalno pravo. Prilikom procene, četiri osnovna ugovora o apatridiji (Konvencija o pravnom položaju lica bez državljanstva iz 1954. godine; Konvencija o smanjenju broja lica bez državljanstva iz 1961. godine; Evropska konvencija o državljanstvu; Konvencija Saveta Evrope o izbegavanju apatridije u vezi sa sukcesijom država) imaju veću težinu od drugih relevantnih instrumenta ljudskih prava.

Srbija je potpisnica dveju konvencija UN o apatridiji, ali ne i Evropske konvencije o državljanstvu, niti Konvencije Saveta Evrope o izbegavanju apatridije u vezi sa sukcesijom država. Srbija je jedna od retkih država u Evropi koja je potpisala Konvenciju o pravima svih radnika migranata i članova njihovih porodica, ali tek treba da pristupi ugovoru. Dobro je to što je Srbija članica svih drugih relevantnih međunarodnih i regionalnih konvencija bez ikakvih rezervi i što one proizvode neposredno pravno dejstvo.

  • Srbija je država potpisnica Konvencije iz 1954. godine bez ikakvih rezervi i ona proizvodi neposredno pravno dejstvo.
  • Srbija je država potpisnica Konvencije iz 1961. godine bez ikakvih rezervi i ona proizvodi neposredno pravno dejstvo.
  • Srbija nije država potpisnica Evropske konvencije o državljanstvu niti Konvencije o izbegavanju apatridije u vezi sa sukcesijom država.
  • Srbija je potpisnica svih drugih relevantnih međunarodnih i regionalnih konvencija bez ikakvih rezervi i one proizvode neposredno pravno dejstvo.
  • Srbija je potpisala, ali nije pristupila Međunarodnoj konvenciji o pravima svih radnika migranata i članova njihovih porodica.

Podaci o stanovništvu bez državljanstva

Ispituje se dostupnost i izvori raščlanjenih populacionih podataka o apatridiji. Pruža nedavne brojke i procenjuje pouzdanost mera koje države primenjuju radi prebrojavanja lica bez državljanstva, uključujući popis, populacione registre i baze podataka o migraciji. Napominje se da li je apatridija u državi mapirana i da li postoje delotvorne mere za prebrojavanje pritvorenih lica bez državljanstva.

Podaci o apatridiji u Srbiji nisu sveobuhvatni. Dostupni su neki podaci o riziku od apatridije u određenim delovima države, na primer, studije koje se bave stopom prijavljivanja rođenja dece ili posedovanja ličnih isprava među romskim porodicama u određenim zajednicama. Popisom stanovništva obuhvaćena je kategorija „bez državljanstva", mada su u ovaj broj možda uračunata neka lica koja se nalaze u riziku od apatridije i koja se suočavaju sa administrativnim preprekama za priznavanje državljanstva, ali nisu lica bez državljanstva. Nije sprovedena studija mapiranja apatridije na državnom nivou, a podaci o pritvorenim licima bez državljanstva nisu objavljeni.

  • Popisom stanovništva obuhvaćena je kategorija „bez državljanstva", mada su u ovaj broj verovatnije uračunata neka lica koja se nalaze u riziku od apatridije i koja se suočavaju sa administrativnim preprekama za priznavanje državljanstva, ali nisu lica bez državljanstva.
  • Prema popisu stanovništva, koji je sproveden 2022. godine, 99,5% stanovništva ima srpsko državljanstvo; 0,5% čine strani državljani; a 0,01% (675 ljudi) su lica bez državljanstva, što je smanjenje u odnosu na 5951 ljudi koji su identifikovani prethodnim popisom sprovedenim u 2011. godini. Među njima, 308 ljudi je rođeno u Srbiji, 269 u zemljama bivše Jugoslavije, a njih 98 u drugim državama. Uspostavljanje procedure za utvrđivanje vremena i mesta rođenja, kao i rad NVO, verovatno su doprineli smanjenju broja lica bez državljanstva od 2011. godine.
  • Podaci dobijeni multiindikatorskim klasterskim istraživanjem (MIKI) na osnovu anketa koje je sproveo UNICEF pružaju neke informacije o prijavi rođenja dece u određenim populacijama kod kojih postoji rizik od apatridije, na primer, kod romske zajednice. Prema anketi iz 2019. godine, u romskim naseljima prijavljena su rođenja za 98,5% dece uzrasta do pet godina. Istraživanje UNHCR-a iz 2014. godine (procena potreba interno raseljenih Roma u Srbiji) pokazalo je da 9% romskih IRL domaćinstava i 5% romskih domaćinstava sa prebivalištem u Srbiji ima najmanje jednog člana koji ne može dobiti uverenje o državljanstvu
  • UNHCR je zabeležio 2397 lica bez državljanstva u Srbiji i na Kosovu sredinom 2023. godine. UNHCR je takođe sproveo tri istraživanja u 2010, 2015. i 2020. godini, o apatridiji među Romima, Aškalijama i Egipćanima. Udeo lica bez prijave rođenja, uverenja o državljanstvu ili lične karte među ovom populacijom koja žive u neformalnim naseljima opao je sa 6,8% u 2010. godini na 3,9% u 2015. godini i na 2,9% u 2020. godini. Prema istraživanju iz 2020. godine, 253 lica koja žive u neformalnim naseljima nisu upisana u matične knjige rođenih, 275 nema uverenje o državljanstvu, 1.032 ne poseduju lične karte, a 2.072 istih nema prijavljeno prebivalište. Praxis je takođe posetio romska naselja u 2023. godini i identifikovao 431 pojedinca koji se nalaze u riziku od apatridije, iako je ovaj broj verovatno znatno veći, s obzirom na to da su ove posete sprovedene samo u izabranim delovima zemlje.
  • Nije preduzeto nikakvo sveobuhvatno mapiranje apatridije u državi.
  • Vlasti samo prikupljaju podatke o državama porekla izbeglica i tražitelja azila u Srbiji. Ne postoje sistematski podaci o tražiteljima azila bez državljanstva ili je njihov broj nerealistično mali (samo je jedan tražilac azila bez državljanstva evidentiran u 2022. godini). Postoje neki podaci u kategorijama koje se potencijalno preklapaju, na primer, 40 lica koja su vode kao „Palestinci" izrazilo je nameru da traži azil u Srbiji 2022. godine.
  • Podaci o licima bez državljanstva u pritvoru se ne objavljuju, iako prepiska sa Ministarstvom unutrašnjih poslova ukazuje da se prikupljaju interno.
  • U odgovoru na zahtev za slobodni pristup informacijama od javnog značaja, Ministarstvo je navelo da se u imigracionom pritvoru nalazilo jedno lice čije državljanstvo nije utvrđeno 2018. godine, dva lica u 2019. godini, jedno lice u 2020. godini, te nijedno u 2021. i 2022. godini. Prema Ministarstvu unutrašnjih poslova, lica bez državljanstva ili lica koja se ne mogu udaljiti će se u praksi osloboditi imigracionog pritvora: U 2021. godini, 40 stranih državljana, a u 2022. godini, njih 94, uglavnom državljani Sirije i Avganistana, pušteni su iz pritvora i naređeno im je da napuste Srbiju zbog nemogućnosti udaljenja.

Utvrđivanje i status apatridije

Prepoznaje da li države imaju definiciju lica bez državljanstva u nacionalnom pravu koja je u skladu sa Konvencijom iz 1954. godine i da li imaju poseban postupak utvrđivanja statusa lica bez državljanstva (PUA) koji dovodi do utvrđivanja statusa apatrida. Ako PUA nije uspostavljen, ocenjuje da li postoje druge procedure tokom kojih se može prepoznati apatridija ili drugi putevi kojima bi lica bez državljanstva mogla regulisati svoj boravak ili ostvariti svoja prava. Države su podeljene u tri grupe kako bi se omogućilo poređenje između onih sa PUA koji dovodi do zaštite, onih sa drugim postupcima i onih sa statusom apatridije, ali bez jasnog mehanizma za pristup zaštiti. Postojeći postupci i prava koja se priznaju licima bez državljanstva ispituju se i ocenjuju na osnovu međunarodnih normi i dobre prakse.

Srbija nema poseban postupak za utvrđivanje statusa lica bez državljanstva niti bilo koji drugi mehanizam za prepoznavanje i utvrđivanje apatridije, iako je 2011. godine sproveden ad hoc postupak kojim je 155 lica iz Albanije priznat status lica bez državljanstva. Od 2018. godine, Zakonom o strancima utvrđena je definicija lica bez državljanstva u nacionalnom pravu, ali je ista uža od definicije iz Konvencije iz 1954. godine. Prava koja se priznaju licima bez državljanstva obuhvataju putnu ispravu, pravo na rad, socijalno osiguranje, obrazovanje, besplatnu pravnu pomoć, zaštitu od diskriminacije i zdravstvenu zaštitu pod određenim uslovima. Zakonom se takođe propisuje da se Konvencija iz 1954. godine primenjuje na lica bez državljanstva, ako je za njih to povoljnije.

  • U Zakonu o strancima (2018) postoji definicija lica bez državljanstva. Međutim, ista je uža od definicije Konvencije iz 1954. godine, u smislu da nekog smatra licem bez državljanstva ako ga nijedna država ne smatra svojim državljaninom „na osnovu svog nacionalnog zakonodavstva", a ne „prema dejstvu svog prava".
  • Vlada, Zaštitnik građana i UNHCR Srbija održali su niz obuka o upisu u matičnu knjigu rođenih i izdavanju ličnih isprava licima koja ih ne poseduju za službena lica policije, matičare i osoblje centara za socijalni rad. Obuke su tokom 2021. godine pohađali i pripadnici službi besplatne pravne pomoći.
  • U periodu 2013-2014. godine, održana su dva ciklusa seminara za sudije kojima su delimično obuhvaćeni rizici od apatridije, ali, od 2014. godine, nema daljih informacija o obuci za sudije i pravnike.
  • Ne postoji namenski postupak za utvrđivanje statusa bez državljanstva (PUA) niti drugi formalni mehanizam za prepoznavanje apatridije u Srbiji.
  • Malom broju ljudi (na primer, 155 lica iz Albanije 2011. godine) apatridija je u prošlosti priznavana i kroz ad hoc postupak koji sprovodi Ministarstvo unutrašnjih poslova. Ne postoje noviji slučajevi i nejasan je postupak koji je korišćen 2011. godine.
  • U Srbiji postoji status apatrida, ali ne postoji formalni postupak za utvrđivanje statusa lica bez državljanstva.
  • U skorije vreme nije bilo utvrđivanja apatridije, a postupak za utvrđivanje iste nije jasan. Za 155 lica iz Albanije utvrđeno je da su bez državljanstva u ad hoc postupku koji je Ministarstvo unutrašnjih poslova sprovelo i o istom izvestilo 2011. godine. Od toga, za 146 je odobreno stalno nastanjenje, a devetoro ih je dobilo dozvolu za privremeni boravak. Izdate su im i putne isprave.
  • Lica bez državljanstva imaju određena prava po zakonu, uključujući i dvogodišnju putnu ispravu na osnovu stalnog ili privremenog boravka; pravo na rad; socijalno osiguranje; osnovno i srednje obrazovanje; besplatnu pravnu pomoć; i zaštitu od diskriminacije. Lica bez državljanstva koja imaju prebivalište ili privremeno boravište u Srbiji i ispunjavaju druge uslove imaju pristup zdravstvenoj zaštiti. Lica bez državljanstva mogu imati pravo na privremeni boravak na osnovu spajanja porodice ili humanitarnih razloga, iako to obično podleže brojnim uslovima uključujući posedovanje pasoša ili lične karte, sredstava za život i zdravstvenog osiguranja. Lica bez državljanstva nemaju pravo glasa ni na kakvim izborima.
  • Zakonom o strancima propisano je da bi prava iz Konvencije iz 1954. godine trebalo da budu primenjiva, ako su ista povoljnija po lice bez državljanstva od prava sadržanih u nacionalnom pravu, ali, bez PUA, postoji rizik da se ta prava ne mogu ostvariti u praksi.
  • Srbija ne garantuje izričito ulaz na svoju teritoriju licima bez ličnih dokumenata, koja su pobegla od rata u Ukrajini.
  • Srbija pruža privremenu zaštitu licima bez državljanstva raseljenim usled rata u Ukrajini, ali samo ako su dobili „azil" ili „nacionalno pravni pandan zaštite" u Ukrajini. Propis ne precizira značenje nacionalno pravnog pandana zaštite. Prema odluci Vlade iz marta 2024. godine o produženju trajanja privremene zaštite, privremena zaštita se može dobiti na period od godinu dana, i može se produžiti za još jednu godinu, ukoliko i dalje postoji osnov za pružanje zaštite.
  • Lica bez državljanstva koje su u Ukrajini boravila po drugom osnovu, uključujući i ona koja su imala trajnu boravišnu dozvolu, nemaju pravo na privremenu zaštitu. Iako se privremena zaštita daje neukrajinskim stranim državljanima koji imaju važeću dozvolu za stalni ili privremeni boravak u Ukrajini i ne mogu se vratiti u svoju državu porekla, lica bez državljanstva nemaju prava po ovom osnovu.
  • Nijedno lice bez državljanstva niti lice sa neutvrđenim državljanstvom nije dobilo privremenu zaštitu i, prema podacima iz policije, nijedan podnosilac zahteva nije bio bez dokumenata.

Pritvor

Analizira zakon, politiku i praksu u vezi sa imigracionim pritvorom uopšte, ali se usmerava na raspoložive zaštitne mere za sprečavanje proizvoljnog zadržavanja lica bez državljanstva tokom postupaka udaljenja i deportacije. Podtemama se istražuje oblasti kao što su prepoznavanje lica bez državljanstva i procena postojanja razumnih izgleda za udaljenje, proceduralnih mere zaštite kao što su rokovi, pravosudni nadzor i delotvorni pravni lekovi, kao i prava koja se priznaju licima bez državljanstva nakon puštanja iz pritvora i zaštita od ponovnog pritvaranja.

Zakon predviđa ovlašćenja za pritvaranje, kao i alternative za pritvaranje. Ograničena je dužina trajanja pritvora i postoji i besplatna pravna pomoć koju pružaju nevladine organizacije, ali ne postoji povremena revizija pritvora. U praksi, zemlja koja je predložena za udaljavanje, utvrđuje se tek nakon pritvora. Zakonom o besplatnoj pravnoj pomoći nije propisana pravna pomoć u vezi sa pritvorom. Ukoliko je udaljenje odloženo, privremena lična karta može se izdati po oslobađanju, a nakon godinu dana može se pružiti mogućnost prijave za privremeni boravak iz humanitarnih razloga. Međutim, nedostatak isprava i nemogućnost dokazivanja identiteta može biti razlog za produžetak pritvora. Apatridija se izričito ne smatra pravno relevantnom činjenicom u odlukama o pritvoru i nije prepoznata kao uzrok ugroženosti.

  • Zakonom se zahteva da se alternative za pritvor, kao što je obavezan boravak na određenom mestu, moraju razmotriti.
  • Alternative pritvoru utvrđene su zakonom i u praksi se sprovode prema proceni vlasti. Iste obuhvataju obavezan boravak u određenom mestu, privremeno oduzimanje putnih isprava i/ili oduzimanje predmeta.
  • Zakon nalaže da se obavezan boravak mora razmotriti pre pritvora. Postoji rok od godinu dana, ali isti ne podleže povremenoj reviziji.
  • Nema dokaza da se imigracioni pritvor koristi pre razmatranja alternativa, a vlasti navode da se alternative sistematski razmatraju pre bilo kakve odluke o pritvoru. Izveštaj AIDA-e po zemljama za Srbiju ukazuje da alternative pritvoru tražiteljima azila nikada nisu primenjivane u praksi zaključno s krajem 2022. godine, ali gledano uopšteno, Srbija ne pribegava sistematskom pritvaranju tražitelja azila niti drugih stranaca kojima bi mogla biti potrebna međunarodna zaštita.
  • Određivanje zemlje udaljenja pre nego što lice bude pritvoreno nije predviđeno zakonom, a vlasti su 2023. godine navele da se predložena zemlja udaljenja u praksi određuje nakon pritvora. Uočeni su slučajevi lica kojima je izdat nalog za udaljenje bez navođenja zemlje porekla, iako nisu bili pritvoreni.
  • Udaljenje može biti odloženo, a lice oslobođeno iako nije utvrđen njen identitet, ali istovremeno, nedostatak isprava ili nemogućnost dokazivanja identiteta može biti razlog za produžetak pritvora. Iako se zakonom predviđa da mora biti očigledno da se stranac može prinudno udaljiti, razlozima za oslobađanje iz pritvora nije izričito obuhvaćen nedostatak razumnih izgleda za udaljenje. Po Ministarstvu unutrašnjih poslova, u praksi, lica bez državljanstva ili lica koja se ne mogu udaljiti oslobađaju se imigracionog pritvora, ali nema podataka o broju oslobođenih po ovom osnovu.
  • Apatridija se ne smatra izričito pravno relevantnom činjenicom u odlukama o pritvoru.
  • Nema jasnih dokaza da se lica bez državljanstva u praksi pritvaraju, ali su 2019. godine pritvorena dva lica bez utvrđenog državljanstva, a 2020. godine jedno.
  • Zakon o strancima sadrži definiciju pojma „posebno ugroženo lice", ali se apatridija ne prepoznaje kao uzrok ugroženosti.
  • Pojedinačne procene ugroženosti ne vrše se pre pritvora, ali postoji zahtev da vlasti razmotre ugroženost tokom svih postupaka.
  • Zakonom je određen rok najdužeg pritvora (90 dana, uz mogućnost produžetka do 180 dana u izuzetnim slučajevima) i propisano je da se, istekom roka za pritvor, pritvorenik, po automatizmu, oslobađa.
  • Zakon propisuje da se licima mora u pisanoj formi obrazložiti pritvor što je pre moguće na jeziku koji razumeju.
  • Svim pritvorenicima daju se informatori o pravima, ali isti ne sadrže informacije o pristupu postupku utvrđivanja apatridije, s obzirom da takav postupak ne postoji.
  • Zakonom o besplatnoj pravnoj pomoći nije konkretno propisano pravo na besplatnu pravnu pomoć u vezi sa pritvorom.
  • Povremene revizije pritvora nisu predviđene zakonom, koji jedino predviđa produžetak trajanja pritvora ukoliko identitet lica nije utvrđen ili ukoliko lice namerno ometa prinudno udaljenje.
  • Protiv rešenja o određenju ili produženju pritvora nije moguća žalba, ali je moguće pokretanje upravnog spora.
  • Pravilnik o bližim uslovima i načinu sprovođenja udaljenja stranca iz Republike Srbije propisuje postupak izdavanja dokumenata u postupku udaljenja.
  • Zakonom se predviđa da se privremena lična karta može izdati prilikom puštanja na slobodu ukoliko se udaljenje odlaže, čime se omogućava pristup hitnoj zdravstvenoj zaštiti i osnovnom obrazovanju. Prema podacima Ministarstva unutrašnjih poslova, u periodu od 2018. do 2022. godine, nijedna privremena lična karta nije izdata. Ukoliko se udaljenje odlaže za godinu dana, lice se može prijaviti za privremeni boravak iz humanitarnih razloga, čime se omogućava pristup istim pravima i uslugama kao i drugim strancima u državi.
  • Kumulativno vreme provedeno u pritvoru ne uzima se u obzir i ljudi mogu biti ponovo pritvoreni.
  • Apatridija jeste pravno relevantna u sporazumima o readmisiji sa Evropskom unijom, iako je izričito dozvoljeno vraćanje lica bez državljanstva u Srbiju, a, u najmanje jednom slučaju, to se desilo čak i kada u Srbiji nije moglo postojati pravno sredstvo za pružanje zaštite i prava licu bez državljanstva.

Prevencija i smanjenje

Procenjuje adekvatnost zaštitnih mera u zakonima o državljanstvu za sprečavanje i smanjenje apatridije, uključujući olakšane puteve naturalizacije za lica bez državljanstva i zaštitu za decu koja su inače bez državljanstva, rođenu na teritoriji ili od državljana u inostranstvu, za nahočad i usvojenu decu. Proverava zakon, politike i praksu u pogledu upisa deteta u matičnu knjigu rođenih, uključujući mogućnost naknadnog upisa u matičnu knjigu rođenih, kao i mera smanjenja koje su države preduzele za sprečavanje i smanjenje in situ apatridije. Analizira odredbe o lišenju državljanstva i pitanje postojanja mera zaštite koje se odnose na odricanje i lišavanje državljanstva u cilju sprečavanja pojave apatridije.

Ne postoji pojednostavljen niti ubrzan postupak naturalizacije za lica bez državljanstva. U Zakonu o državljanstvu Srbije postoje zaštitni mehanizmi za sprečavanje apatridije u slučaju dece rođene na teritoriji ili od srpskih državljana u inostranstvu, nahočadi i usvojene dece. Međutim, postoje nedostaci u sprovođenju. Zaštitu dece bez državljanstva koja su rođena u Srbiji nadležni organi tumače kao da važi samo za maloletna lica, a u praksi se mora podneti zahtev nadležnom organu za donošenje odluke o sticanju državljanstva. Strano dete usvojeno u Srbiji automatski stiče srpsko državljanstvo i ne postoji rizik od apatridije tokom postupka usvajanja. Naknadni upis rođenja deteta je moguć, ali i dalje postoji značajna prepreka u tome što se deca ne mogu upisati, a izvodi iz matične knjige rođenih ne mogu izdati ukoliko roditelji nemaju isprave (osim ukoliko ne prođu kroz dugotrajan postupak). Srbija je dobila niz preporuka od međunarodnih tela za rešavanje ovog problema, koji nesrazmerno pogađaju romske zajednice. Izveštaji ukazuju da se deca rođena od roditelja istog pola ili posredstvom surogat majčinstva suočavaju sa preprekama za prijavu rođenja svoje dece u Srbiji. Instrukcijom donetom 2020. godine, od zdravstvenih ustanova zahteva se da najbližoj policijskoj stanici prijave rođenje deteta čija majka ne poseduje isprave, iako se ona u praksi uglavnom ne sprovodi. Lišavanje državljanstva utvrđeno je zakonom i odredbe štite od apatridije. Međutim, u praksi postoje slučajevi „kvazi-gubitka" državljanstva, koji povećavaju rizik od apatridije.

  • Ne postoji pojednostavljen niti ubrzan postupak naturalizacije za lica bez državljanstva. Lica bez državljanstva moraju ispunjavati uslove za naturalizaciju po istom osnovu kao i ostali stranci u Srbiji, s tim što lica bez državljanstva nisu u obavezi da podnose dokaz da su bila ili da će biti otpuštena iz stranog državljanstva.
  • Srpsko državljanstvo može steći pravno sposoban stranac stariji od 18 godina kome je stalno nastanjenje na teritoriji Srbije u trajanju od najmanje tri godine pre podnošenja zahteva i koji dâ izjavu da Srbiju smatra svojom državom. Lice starije od 18 godina rođeno u Srbiji koje je pre podnošenja zahteva neprekidno boravilo na teritoriji Srbije najmanje dve godine, može se takođe prijaviti za naturalizaciju nakon podnošenja pisane izjave da Srbiju smatra svojom državom.
  • Deca mlađa od 18 godina mogu biti naturalizovana ukoliko su prethodno naturalizovani njihovi roditelji.
  • Kao uslov za odobrenje stalnog nastanjenja, potrebno je priložiti dokaz o posedovanju sredstava za život i zdravstvenog osiguranja, a lice ne može biti osuđivano ili krivično gonjeno za određena krivična dela niti predstavljati rizik po državnu bezbednost.
  • Taksa za naturalizaciju iznosi 22.920 dinara (196 evra). Za raseljena lica postoji sniženje (1.270 dinara (11 evra), te ako se članovi porodice prijavljuju zajedno, samo jedno lice plaća taksu. Nema popusta na osnovu apatridije.
  • Zakon propisuje da deca, koja bi inače ostala bez državljanstva, rođena u Srbiji stiču srpsko državljanstvo po automatizmu, ali se, u praksi, mora podneti zahtev nadležnom organu i donosi se odluka o tome da li je dete (i/ili roditelji) bez državljanstva.
  • Zakon ne zahteva da i roditelji budu bez državljanstva, ukoliko bi dete inače bilo bez državljanstva; i ne postoji uslov boravišta za dete ili roditelje, ali je, u praksi, potrebno podneti dokaz o apatridiji deteta i/ili roditelja.
  • Nadležni organ tumači zakon tako da samo maloletno lice (mlađe od 18 godina) može steći državljanstvo rođenjem ukoliko bi inače ostalo bez državljanstva, što je niži standard od Konvencije iz 1961. godine i predstavlja vakuum za mlada lica ukoliko niko nije pokrenuo postupak utvrđivanja njihovog državljanstva dok su bili maloletni. Taksa za pokretanje postupka pre 18 godina starosti, iznosi 1.270 dinara (11 evra). Nema oslobađanja od takse. Posle 18. godine, jedina opcija za sticanje državljanstva je naturalizacija koja košta 22.920 dinara (196 evra).
  • Roditeljima se ne pružaju informacije o pravima deteta na državljanstvo niti o relevantnim postupcima.
  • Nahočad dobijaju državljanstvo automatski na osnovu zakona, a definicija obuhvata svu decu do 18 godina starosti.
  • Iako to nije izričito navedeno u zakonu, gubitak srpskog državljanstva uslovljen je posedovanjem ili sticanjem drugog državljanstva.
  • Apatridija se izričito sprečava u slučaju deteta usvojenog od strane roditelja koji su stranci, s obzirom da je gubitak srpskog državljanstva uslovljen posedovanjem ili sticanjem drugog državljanstva.
  • Zakonom se propisuje da dete koje usvoji državljanin Srbije državljanstvo stiče po automatizmu i biva upisano u evidenciju državljana na zahtev usvojilaca (ukoliko je mlađe od 18 godina) ili na sopstveni zahtev (ukoliko ima 18-23 godine). Ne postoji rizik od apatridije tokom postupka.
  • Dete rođeno u inostranstvu od srpskog državljanina može steći državljanstvo po automatizmu, ukoliko je drugi roditelj nepoznat, nepoznatog državljanstva ili bez državljanstva. Ukoliko je drugi roditelj strani državljanin, dete može steći srpsko državljanstvo, ako roditelj koji je srpski državljanin prijavi dete kod nadležnih organa pre 18 godina starosti ili ukoliko se lice između 18-23 godine starosti samo prijavi kod nadležnih organa.
  • Ustavom Srbije svakom detetu rođenom na teritoriji garantuje se pravo na ime i pravo na upis u matičnu knjigu rođenih, ali podzakonskim aktima predviđa se da roditelji moraju posedovati izvode iz matične knjige rođenih i lične karte ili pasoše da bi prijavili rođenje deteta. Ukoliko roditelji ne poseduju isprave, potrebno je da sprovedu poseban postupak koji može potrajati mesecima ili čak godinama, tako da se, u praksi, ne garantuje upis svakog deteta odmah nakon rođenja u Srbiji.. Deca se mogu upisati ukoliko roditelji koji su stranci nemaju legalan boravak u državi, ali ne i ako ne poseduju isprave (bez prolaženja kroz dodatni postupak), a izvodi iz matične knjige rođenih izdaju se svoj deci nakon upisa u matičnu knjigu rođenih. Postoje verodostojni izveštaji da se, u praksi, sprečava upis rođenja dece usled neposedovanja isprava od strane roditelja i da ovaj problem nesrazmerno pogađa romsko stanovništvo.
  • Propisani rok za prijavu rođenja deteta je 15 dana od dana rođenja. Naknadni upis rođenja deteta je moguć, ali u slučajevima gde rođenje deteta nije prijavljeno u roku od 30 dana, upis može nastupiti tek po odluci nadležnog upravnog organa, tako da se mora pokrenuti postupak za naknadni upis činjenice rođenja deteta. Za naknadni upis rođenja deteta nema nikakvih taksi, ali postupak može potrajati nekoliko meseci. Složen i često dugotrajan postupak vodi se pred organom opštinske uprave u mestu rođenja. Propisi kojima se uređuje postupak nisu dovoljno precizni i praksa se razlikuje od jedne opštine do druge. Potrebno je da majka bude prisutna i upisana u matične knjige. Rok se uvek prekoračuje, a dokazi kao što su vakcinacioni kartoni moraju se podneti.
    Lica koja ne mogu dokazati činjenicu svog rođenja u upravnom postupku mogu pokrenuti vanparnični sudski postupak za utvrđivanje vremena i mesta rođenja. Međutim, izazovi u praksi i dalje postoje, kao što su dugotrajni postupci, plaćanje taksi i neujednačeni dokazni postupci. Štaviše, Vrhovni sud je u julu 2020. godine utvrdio da vanparnični postupci mogu biti pokrenuti samo ukoliko je pre toga pokrenut postupak za naknadni upis činjenice rođenja deteta i ako je bio neuspešan, što dalje može ometati ostvarenje prava na upis u matičnu knjigu rođenih. Pored toga, Sud je zauzeo stav da lica upisana u kosovske matične knjige rođenih uopšte ne mogu tražiti od suda da sprovede postupak utvrđivanja vremena i mesta rođenja.
  • Srbija je dobila preporuke Univerzalnog periodičnog pregleda o potrebi obezbeđivanja univerzalnog pristupa prijavi rođenja za svu decu bez obzira na status roditelja i bez diskriminacije.
  • Državljanstvo se upisuje u matične knjige ukoliko dete srpsko državljanstvo stekne poreklom. Deci stranih roditelja upisuje se državljanstvo njihovih roditelja ili zemalja iz kojih roditelji tvrde da potiču.
  • Zakonom o državljanstvu propisano je da Ministarstvo unutrašnjih poslova utvrđuje državljanstvo Srbije licu koje je državljanstvo steklo, ali ta činjenica nije upisana u matičnu knjigu rođenih ili evidenciju državljana. U praksi, ovi postupci ne pokreću se na zahtev vlasti ili po službenoj dužnosti, već na lični zahtev, što ukazuje na to da se ne vodi računa o najboljem interesu deteta.
  • Nema izveštaja koji ukazuju da se deci u praksi sprečava upis rođenja zbog migrantskog statusa roditelja, seksualnog i/ili rodnog identiteta, ali su u nekim slučajevima matičari odbijali da upišu činjenicu rođenja dece rođene u inostranstvu od istopolnih roditelja.
  • Za decu rođenu posredstvom surogat majčinstva, prijava rođenja deteta nije uređena zakonom. Zakonom se propisuje da u izvodu iz matične knjige rođenih svakog deteta mora biti upisano ime majke, koja se definiše kao žena koja je rodila dete. Postoji bar jedan uspešan slučaj gde je, nakon prvobitnog odbijanja vlasti, izdat izvod iz matične knjige rođenih za dete rođeno u inostranstvu posredstvom surogat majčinstva u kome je upisano samo ime oca (ali ne i surogat majke).
  • Ne postoje obavezni uslovi za organe da vlastima prijavljuju lica koja ne poseduju isprave. Pravno neobavezujućim instrukcijama koje su zdravstvene ustanove izdale u 2020. godini, traži se da se obavesti najbliža policijska stanica o rođenju deteta čija je majka bez isprava, ali se u praksi ove instrukcije uglavnom ne sprovode i nisu poznati slučajevi prijavljivanja majki koje ne poseduju isprave.
  • Za period od 2012. do 2016. godine, osnovana je tehnička grupa kako bi podizala svesti među romskim zajednicama o pravu na upis dece u matičnu knjigu rođenih i o pružanju besplatne pravne pomoći u postupcima za naknadni upis rođenja dece, ali ona je završila sa radom.
  • Odredba uvedena izmenom Zakona o državljanstvu 2018. omogućava olakšano sticanje državljanstva za lica rođena u bivšoj Jugoslaviji sa višegodišnjim boravištem u Srbiji.
  • U februaru 2022. godine, Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu, Zaštitnik prava građana i UNHCR potpisali su treći Memorandum o razumevanju o nastavku saradnje na iskorenjivanju apatridije u Srbiji. Ovo uključuje rešavanje problema sa kojima se romsko stanovništvo suočava u ostvarivanju prava na upis u matične knjige rođenih i drugih prava vezanih za lični status, sa naročitim naglaskom na novorođenčadi. Romske zajednice nesrazmerno su pogođene rizikom od apatridije u Srbiji. Godine 2019. i 2020. godine, u okviru procesa Poznanske deklaracije, Vlada Srbije obavezala se da će se posvetiti rešavanju problema upisa u matičnu knjigu rođenih i okončanju apatridije među Romima.
  • U srpskom zakonu postoje odredbe o lišavanju državljanstva, ali postoji i mera zaštite radi sprečavanja apatridije u svim slučajevima. Nema podataka o tome da li se lišavanje državljanstva primenjuje u praksi. Postoji i zaštitna mera radi sprečavanja da odricanje od srpskog državljanstva dovede do pojave apatridije.
  • Ne postoje odredbe o lišavanju državljanstva u kontekstu državne bezbednosti.
  • Nadležni organ u slučajevima lišavanja je Ministarstvo unutrašnjih poslova i primenjuju se garancije iz upravnog postupka, kao što su rok, odluka u pisanoj formi i pravo žalbe. Postupak se smatra „hitnim", ali, u praksi, nema podataka o tome da li se primenjuju proceduralne garancije.
  • U prošlosti je dokumentovano nekoliko slučajeva „kvazi-gubitka" državljanstva, u kojima je navedeno da lice nikada nije imalo srpsko državljanstvo, iako se pretpostavljalo da jeste, a nadležni organi su godinama izdavali uverenja o državljanstvu na osnovu ove pretpostavke. Za razliku od drugih slučajeva lišavanja državljanstva po zakonu, u takvim slučajevima ne postoji obavezan postupak posredstvom koga nadležni organ može ispitati da li bi oduzimanje državljanstva dovelo do apatridije. Praxis je upoznat sa najmanje 30 slučajeva, iako su poslednjih godina takvi slučajevi retki.
  • Zakonom se izričito ne sprečava izvedeni gubitak državljanstva, ali se neposredno primenjuju međunarodnopravni instrumenti čija je Srbija potpisnica.

Resursi

Biblioteka izvora, pravnih instrumenata, publikacija i materijala za obuku o apatridiji, posebno relevantnih za ovu zemlju. Više regionalnih i međunarodnih materijala, kao i resursa iz drugih zemalja, dostupno je u biblioteci Resursi. Domaća sudska praksa se može konsultovati u Bazi podataka sudske prakse o licima bez državljanstva (sa sažecima dostupnim na engleskom).

Imajte na umu da je ovaj odeljak trenutno u razvoju, proverite ponovo uskoro da biste pronašli dodatne resurse.

Sudska praksa: Presude i odluke Evropskog suda za ljudska prava, Suda Evropske unije ili Komiteta UN u vezi sa relevantnom državom, koje se bave apatridijom ili utiču na prava lica bez državljanstva.

Međunarodni i regionalni ugovori: Spisak četiri osnovne konvencije o apatridiji. Informacije o tome da li je zemlja država potpisnica ovih konvencija i relevantnih rezervi dostupne su gore u odeljku „Međunarodni i regionalni instrumenti“ [sic: „Međunarodni i regionalni ugovori“].

Publikacije: Izveštaji, informativni sastanci, podnesci podneti mehanizmima za praćenje ljudskih prava, te druge relevantne publikacije o apatridiji.

Materijali za obuku: Materijali za obuku o apatridiji i podrška izgradnji kapaciteta.

Council of Europe - European Convention on Nationality (Nov 1997)
United Nations - Convention on the Reduction of Statelessness (Jan 1961)

European Network on Statelessness - Statelessness determination and protection in Europe (Sep 2021)
The European Network on Statelessness - Submission to inform the European Commission 2023 Enlargement Package (Apr 2023)

Latest news on Serbia

Image for the WEBINAR: 2024 State of Play Assessment on Statelessness in Europe

WEBINAR: 2024 State of Play Assessment on Statelessness in Europe

In conversation with experts working in different countries, we presented our annual state of play assessment of key trends on statelessness in...
22 Mar 2024 / Albania / Austria / Belgium / Bosnia-Herzegovina / Bulgaria / Council of Europe / Croatia / Cyprus / Czechia / Detention / European Union / France / Georgia / Germany / Global / Greece / Hungary / International and Regional Instruments / Ireland / Italy / Kosovo / Latvia / Malta / Moldova / Montenegro / Netherlands / North Macedonia / Norway / Poland / Portugal / Prevention and reduction / Romania / Serbia / Slovenia / Spain / Statelessness determination and status / Statelessness population data / Sweden / Switzerland / Türkiye / Ukraine / United Kingdom

WEBINAR: 2023 State of Play Assessment on Statelessness in Europe

Join us for the online launch of our annual StatelessnessINDEX state of play assessment and hear about key trends from several experts working on the...
23 Mar 2023 / Albania / Austria / Belgium / Bulgaria / Council of Europe / Croatia / Cyprus / Czechia / European Union / France / Germany / Global / Greece / Hungary / International and Regional Instruments / Ireland / Italy / Latvia / Malta / Moldova / Montenegro / Netherlands / North Macedonia / Norway / Poland / Portugal / Romania / Serbia / Slovenia / Spain / Sweden / Switzerland / Ukraine / United Kingdom
SDP briefing

New Index Thematic Briefing: Statelessness determination and Protection in Europe

This briefing summarises how countries perform on stateless determination procedures.
15 Sep 2021 / Albania / Austria / Belgium / Bulgaria / Croatia / Cyprus / Czechia / France / Germany / Greece / Hungary / Ireland / Italy / Latvia / Malta / Moldova / Netherlands / North Macedonia / Norway / Poland / Portugal / Serbia / Slovenia / Spain / Statelessness determination and status / Switzerland / Ukraine / United Kingdom

Project funded by: